Ngā hītori o Te Wai Horotiu

Hei whakataki

I te tau 1987 i haukeria e ngā matai whaipara te kokonga o Queen Street me Victoria St West i te pokapū o Tāmaki Makaurau. I hukea ake ngā hītoria tangata, kīrehe, otaota hoki tino tawhito nei e whai pānga ana ki ngā Māori taketake i noho ki Tāmaki Makaurau. I ōroko noho ai tēnei wāhi keri i te pari o te awa o Waihorotiu, e rere tonu nei i tētahi awakeri kei raro i te tiriti o Queen St. Koia hoki te wāhi i tū ai te Whare Herehere tuatahi (te gaol, jail rānei), me te pāuna kararehe o Tāmaki Makaurau. Ko ngā taonga i kitea i tēnei haukeringa, he mea whakaatu i te ahikā roa o ngāi Māori ki Tāmaki Makaurau, i te āhua o te ao o te hunga rawakore me te hunga mauhere i whai wāhi atu ki te whakatūnga o Tāmaki i te takiwā tatami. Āpiti atu hoki, i whakaaturia ngā hononga nekeneke i waenga i ngā tāngata, ngā kīrehe me te taiao māori o te tāone. 

I te wā o te haukeri, i kitea e te mātai whaipara e Simon Best ētahi taonga nō mua i te taenga mai o te Pākehā i raro i te paringa kohatu o te awa i hangaia e ngā Pākehā i ngā tau 1840. Ko ētahi o ngā taonga nei, he kapunga kākano hīnau iti kua ngaua e te kiore (Pacific rats), ā, ko ōna hāraunga e mārakerake tonu ana te kitea. I tae tahi mai ngā kiore ki Aotearoa i runga i ngā waka o ngā tūpuna Poronīhia o ngāi i te hekenga nui tuatahi. Nō ngā tau tōmuri o te rautau 1200 ngā kākano ngā otaota me ngā ngārehu i kitea i raro iho. Whakaatu ai ēnei kitenga i te āhua noho ai ngā kirinoho tuatahi o tēnei tāone, nā rātou i para ngāherehere i te paringa awa, hei whakatū mahinga kai, hei hī i te wāhi nei. 

I kitea hoki e ngā mātai whaipara ngā kō me ngā ketu (taputapu mahinga), ngā whatiwhatinga muka harakeke, te kōkōwai (hei tae), he kohinga kotakota anō hoki. Katoa katoa nō ngā tau waenga o te rautau 16. Ko te kitenga o te ngārehu me te huruwhenua i taua wā, e whakaatu ana ko te nuinga o ngā ngahere o taua wāhi i parangia hei mahinga. E whakaatu ana tēnei i te tupuranga o te taupori i taua wāhi me te whai a te Māori i te maramataka me ngā kaupeka mō ngā mahinga, te hī, te hauhake kai, me te whakakī anō i ngā rua ki ōna tini wāhi puta noa i te kūititanga. 

Ka puta i Ropata Pāora o Ngāti Whātua tēnei kōrero ki a Tāmaki Paenga Hira, ka mea “Kia mau i a tātou ēnei taonga e tūhonotia ai tātou ki ēnei hītoria, he mea tino ātaahua. Mōku nei nā, hei uri o aua kāwai heke, e tino whakahī ana ahau. Ko te mea nui kia mau tonu ki taua hononga, ki ēnei hītoria. Kia titiro ahau ki ēnei taonga, e kite ana ahau i te oranga.” 

Hei āpitihanga ki ngā mahi haukeri i hukea hoki e ngā mātai whaipara ngā mahuetanga o te whare herehere o Tāmaki Makaurau i whakatūria ai i te tau 1841, kotahi tau noa iho i muri i te whakatūnga o te Kāwanatanga o Ingarangi ki Tāmaki Makaurau. I makariri, i haumākū, i muia e te kiore te whare herehere. Ka mutu, ko te awa o Waihorotiu i rere i waenga pū, oti atu i huri hei parakaingaki, ā, ka ua ana, kua waipuketia. Ki te taha o te whare herehere, ko te pāuna kīrehe, i reira puritia ai ngā kurī i pūrere i ō rātou kāinga. I kitea hoki aua kōiwi i te awa. 

E 25 tau te roa i tū ai tēnei whare herehere i mua i te whakakapinga ki te whare herehere o Mt Eden. Ko te nuinga o ngā tāne, ngā wāhine, me ngā tamariki i mauheretia he pōhara, ā, i mauheretia mō ngā hara namunamu noa. Pēnei i te kāingakoretanga, te haurangitanga me te whānako ukauka. Ko ngā tāne i hāmenetia ki ngā mahi whakarīrā, pēnei i te pākarukaru kōhatu. Ko aua kōhatu i whakamahia hei hanga i ngā rori o Tāmaki Makaurau, ko ētahi o ēnei rori ko Queen St, ko Khyber Pass, ko Mt Eden Road, ko Grafton Road anō hoki. Kei te whakaatu ngā kitenga e pā ana ki te whare herehere i d te ao o tētahi kāhui tāngata kāhore e kaha kitea ana i ngā hītoria o te takiwā tatami. Heoi anō he nui tonu tō rātou whaipānga ki te whakatūnga o Tāmaki Makaurau. Ka whakaatu ō rātou wheako i tētahi tirohanga whaimana, rerekē anō hoki ki te āhua o te tāmitanga me te whakanohotanga ki Aotearoa. 

He tuhinga nā Lucy Mackintosh 

Pūmatawai ahu-toru

Hei tīmata: pāwhiria te pātene tīmata. Nuku haere. Pāwhiri mauī + tō, tō mati tahi (pā). Topa atu: pāwhirirua te tauira, panuku haere, tuakini (pā). Kaurori whakataha: pāwhiri matau + tō, tō mati rua (pā).

Ngā ata

Ngā ataata

Kā kōrero a Simon Best the kaimātai whaipara ki a Lucy Mackintosh (Kairangahau Matua, Tāmaki Paenga Hira) rāua ko Emma Ash (Associate Curator Archaeology) mō te huranga i Wai Horotiu.

Ka kōrero a Ropata Pāora nō Ngāti Whātua Ōrākei ki a Lucy Mackintosh (Kairangahau Matua, Tāmaki Paenga Hira), rātou ko Kahutoi Te Kanawa (Curator, Pou Arahi), ko Emma Ash (Associate Curator Archaeology) mō te wāhi i tū ai te pauna kurī i te pokapū o Tāmaki.

Ka kōrero a Ropata Pāora nō Ngāti Whātua Ōrākei ki a Lucy Mackintosh (Kairangahau Matua, Tāmaki Paenga Hira), rātou ko Kahutoi Te Kanawa (Curator, Pou Ārahi), ko Emma Ash (Associate Curator Archaeology) mō te wāhi i tū ai te pauna kurī i te pokapū o Tāmaki.

Mōhiohio taonga

A row of four berry kernals from an archaeological dig

botanical, hinau berries, four, rat gnawed

Ngā kohikohinga ā-Tuihono: https://www.aucklandmuseum.com/discover/collections/record/862824

Rectangular in length basalt rock on white background

keystone, drain

Ngā kohikohinga ā-Tuihono: https://www.aucklandmuseum.com/discover/collections/record/654642

Ngā taonga e hono ana

The image shows a sepia-toned monochrome photo of a city street with a number of houses on either side.

Freeman's Bay [Queen St from Victoria St]

Ngā kohikohinga ā-Tuihono: https://www.aucklandmuseum.com/discover/collections/record/1073172

Hononga tāpiri

Auckland Libraries Heritage et AL. (2016, May 3). The Stinking City: Auckland’s cesspits and privies. Retrieved from https://heritageetal.blogspot.com/2016/05/the-stinking-city-aucklands-cesspits.html

Auckland Libraries Kura Heritage Collections. (1842). Plan of Auckland as it stood in January 1842 [Map]. Retrieved from https://kura.aucklandlibraries.govt.nz/digital/collection/maps/id/439/rec/2

Best, S. (1992, April). The Queen Street Gaol: Auckland's first Courthouse, Common Gaol and House of Correction (Site Rl 1/1559). Auckland Conservancy Historic Resource Series No.2. Heritage New Zealand Pouhere Taonga. Retrieved from https://heritage.nzdl.org/greenstone3/library/sites/hnz/collect/pdf-reports/index/assoc/Best18.dir/Best18.pdf

Clayworth, P. (2012, June 20). Prisons - Early prisons, 1840–1879. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand. Retrieved from http://www.TeAra.govt.nz/en/prisons/page-2

Davidson, J. (2023). Heavy metal. In Blood and Dirt. Bridget Williams Books. Retrieved from https://nzhistorycollection.bwb.co.nz/collection-books/9781991033413/heavy-metal

Haszard, F. (Co-Director), & Olsen, L. (Co-Director). (2015). Loading Docs 2015 - Waihorotiu [Film]. Notable Pictures. Retrieved from https://www.nzonscreen.com/title/loading-docs-waihorotiu-2015

Mathew, F. (Surveyor), & Bluett, T. (Lithographer). (1841). Plan of the town of Auckland, New Ulster, the capital of the colony of New Zealand [Map]. Auckland Libraries Kura Heritage Collections. Retrieved from https://kura.aucklandlibraries.govt.nz/digital/collection/maps/id/1634/rec/13

He āpitihanga pānuitanga

Jefferson, R. F. (1996, April). Ligar's Canal, Auckland. Auckland-Waikato Historical Journal, n.67, p.28-34.